Nazwa klaster (ang. cluster –oznacza grupę podobnych jednostek) została nadana tego rodzaju skupiskom przez M. Portera w 1990 r. Obok koncentracji geograficznej i koncentracji sektorowej najbardziej charakterystyczną cechą jest jednoczesna współpraca i konkurowanie. Uczestnicy klastra jednocześnie konkurują ze sobą w walce o klienta oraz współpracują w obszarach, w których istnieje możliwość podjęcia wspólnych działań (wspólne prace badawczo-rozwojowe, marketing, lobbowanie). Według definicji M. Portera klaster oznacza geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych ze sobą przedsiębiorstw, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi oraz podmiotów działających w pokrewnych sektorach (np. uniwersytety, agencje ds. certyfikacji, izby przemysłowo-handlowe)[1]. Typowa jest koncentracja na ograniczonej terytorialnie przestrzeni przedsiębiorstw i instytucji prowadzących komplementarną działalność gospodarczą. Klaster jest formą sieci występującej w ramach regionu, w której bliskość firm i instytucji umożliwia wspólne działania w wybranych obszarach. Ze względu na eksploatowanie tych samych lub podobnych technologii rozwija się specjalizacja. W efekcie wzrasta częstotliwość i znaczenie wzajemnych interakcji. Często spotykana jest duża rotacja kadr, co umożliwia nieformalny transfer wiedzy i doświadczeń. Dużą rolę odgrywają bezpośrednie kontakty.
Oprócz podmiotów działających w pokrewnych sektorach, koncepcja klastrów zakłada tworzenie skoncentrowanych terytorialnie struktur, obejmujących instytucje i władze lokalne. Instytucje mogą oferować pomoc w zakresie know-how. Będą to tzw. inkubatory przedsiębiorczości, ośrodki badawczo-rozwojowe, uczelnie. Władze mogą ułatwiać rozpoczęcie działalności kolejnym podmiotom poprzez tworzenie spójnych regulacji prawnych i przyjazne nastawienie wobec nowych inwestorów. Mogą też ułatwić dalszy rozwój klastra poprzez liberalną politykę fiskalną lub przygotowanie infrastruktury.
Powstawanie klastrów
Klastry powstają najczęściej w krajach rozwiniętych lub transformujących się. Charakteryzują się różnym stopniem innowacyjności i zaawansowania technologicznego. Klastry powstają praktycznie we wszystkich obszarach gospodarki, zarówno w sektorach wysokich technologii, jak i tradycyjnych gałęziach przemysłu czy usług. W sektorze wysokich technologii wymienić można przykładowo: klaster biotechnologiczny w Connecticut, klaster informatyczny w Missouri i Pittsburgu, klaster komputerowo-informatyczny w Cambridge. W tradycyjnych sektorach powstają np. klastry turystyczne, które bazują na określonych zasobach naturalnych. Celem ich tworzenia jest rozbudowa infrastruktury, promocja, zdobycie źródeł finansowania.
Czynniki ułatwiające powstawanie i rozwój klastrów to, w zależności od rodzaju klastra, zasoby naturalne (korzystne dla np. przemysłu ciężkiego), warunki naturalne (dla turystyki), dobre połączenia transportowe, infrastruktura, dostęp do wykwalifikowanej kadry, lokalizacja (umożliwiająca przypływ kolejnych inwestorów), zaangażowanie władz lokalnych, wsparcie ze strony instytucji finansowych (jakość działalności komplementarnej), pomoc w prowadzeniu biznesu, tworzenie zachęt do napływu inwestycji, promowanie rozwoju istniejących firm, wspieranie innowacyjności.
Generalnie powstawanie klastrów może być efektem inicjatyw oddolnych lub odgórnych. W przypadku inicjatyw odgórnych istnieje ryzyko zainwestowania środków w utworzenie odizolowanych centrów innowacyjności, wokół których nie rozwinie się działalność gospodarcza, a efekty nie przełożą się na powstanie skupiska firm. Dotyczy to przypadków sztucznego kreowania klastra, np. poprzez utworzenie parku nauki lub gdy zajmuje się tym specjalnie do tego powołana organizacja. Tworzenie klastrów nie może dokonywać się administracyjnie. Jest to proces rynkowy. Musi istnieć pewien potencjał, a rola władz ma się ograniczać do wsparcia. Powstanie klastra może rozpoczynać się od inicjatywy firmy wprowadzającej innowacje. Może być też zainicjowane przez utworzenie jednostki naukowo-badawczej, w celu komercyjnego zastosowania opracowanych patentów i rozwiązań. Przykładem takich działań jest klaster telekomunikacyjny w południowym regionie Szwecji – Blekinge. W latach 80. gospodarka regionu opierała się na tradycyjnym przemyśle metalowym, który z roku na rok notował coraz gorsze wyniki. Współpraca przemysłu, władz lokalnych i przedstawicieli świata nauki doprowadziła do rewitalizacji regionu. W 1987 r. powstało centrum Software Blekinge, a w 1989 r. rozpoczął swoją działalność Uniwersytet Blekinge, kształcący specjalistów IT na potrzeby klastra. W 1990 r. w regionie zainwestował Ericsson.
W przypadku inicjatywy oddolnejpoczątek klastra może być efektem miejscowej tradycji, np. dystrykty produkcyjne w północnych Włoszech. Klastry w krajach posiadających wieloletnią tradycję są wynikiem waśnie lokalnej inicjatywy. Klaster Emilia Romana, skupiający firmy przemysłu tekstylnego w północnych Włoszech, to dystrykt przemysłowy. Drugi przykład to klaster obuwniczy w środkowo-wschodnich Włoszech, skupiający 4300 firm, spośród których 75 proc. zatrudnia mniej niż 10 pracowników. Innym przykładem jest Plastikowa Dolina (Plastic Vallee) – w Oyonnax, we wschodniej Francji. Początkiem wspólnych działań była produkcja grzebieni. Przez kolejne stulecia obserwowano stopniowy rozwój działalności. Obecnie istnieje tu 20 centrów badawczo-rozwojowych, 15 ośrodków szkoleniowych, działa ponad 120 firm. Uczestniczą one w całym łańcuchu tworzenia wartości: od badań i przygotowania projektu po produkcję. Oferują także kursy i szkolenia. Szeroka oferta dodatków z tworzyw kierowana jest do producentów mebli, kosmetyków, samochodów. Klaster skupia się na konkurowaniu z krajami, w których działalność lokalizują producenci niskokosztowi. Główną siłą rozwoju klastra jest przemysł. Wsparcie ze strony publicznej pojawiło się relatywnie późno, dopiero w latach 90. Były to głównie inwestycje infrastrukturalne – budowa dróg, utworzenie wyższej szkoły inżynierskiej. Świadomość, że działająca struktura jest klastrem pojawiła się bardzo późno.
Tworzeniu klastrów w Europie sprzyja polityka UE. Polska jest sygnatariuszem deklaracji o rozwijaniu klastrów w Europie Środkowej i Wschodniej, mającej na celu stworzenie wspólnej polityki klastrowej UE. Przyjęta przez UE koncepcja zakłada włączenie modeli klastrowych do tworzenia i wdrażania polityki rozwoju regionalnego i lokalnego. Programy dotyczące klastrów muszą mieć charakter długoterminowy. Fundusze unijne, które mogą stanowić źródło finansowania, to – IG Innowacyjna Gospodarka i KL Kapitał Ludzki.
Rodzaje klastrów
Sposób tworzenia klastra wpływa zwykle na jego strukturę. Różne mogą być źródła finansowania, różny zasięg (lokalny, regionalny, ponadregionalny). Występuje wiele podziałów i odmian klastrów. Najpowszechniejsze z nich to:
- klaster pokrewny włoskim okręgom przemysłowym (dystrykty przemysłowe), bez sformalizowanej struktury, przy braku powiązań kapitałowych, z silnymi powiązaniami lokalnymi;
- klaster o charakterze bieguna wzrostu (z centralnym ośrodkiem innowacji), gdy duże przedsiębiorstwo jest powiązane z liczną grupą małych firm (przykładowo Toyota City, Seattle Boeing);
- klaster oparty o wiedzę, gdy centrum jest ośrodek badawczo-rozwojowy;
- klaster z dominującym udziałem przedsiębiorstw MŚP, które wykorzystują korzyści skali; w tym przypadku spotykane jest zewnętrzne wspomaganie procesu tworzenia więzi kooperacyjnych, np. poprzez aktywną politykę rządu, która stymuluje powstawanie nowych przedsiębiorstw i tworzenie nowych miejsc pracy.
Korzyści z klastrów
Wymienić można dwie grupy korzyści: wynikające z bliskości wielu firm i z możliwości współpracy. Korzyści wynikające z bliskości wielu firmto m.in. łatwy dostęp do wyspecjalizowanych czynników produkcji, ułatwienia przy dostępie do innowacji, lepszy dostęp do nowoczesnych technologii, lepsza znajomość działań konkurencji, lepszy dostęp do dostawców specjalizujących się w jakiejś dziedzinie. Istnienie na jakimś obszarze grupy podmiotów specjalizujących się w danej dziedzinie powoduje przyciąganie dostawców lub firm prowadzących działalność komplementarną. Będą to np. usługi ubezpieczeniowe, bankowe. W efekcie ich oferta będzie lepiej dopasowana do oczekiwań uczestników klastra.
Korzyści wynikające z możliwości współpracy wynikają z tego, że klaster umożliwia realizację projektów, które wymagają np. dużych nakładów finansowych, przekraczających możliwości pojedynczych podmiotów. Dla małych firm pojawiają się większe szanse podboju nowych rynków, np. poprzez uzyskanie możliwości organizowania wspólnych akcji promocyjnych, budowy wspólnej struktury dystrybucji na obcych rynkach, uczestnictwo w targach i wystawach branżowych. Uczestnicy mogą dzielić koszty przy rozwoju produktu i jego unowocześnianiu, zlecać uniwersytetom lub ośrodkom badawczym badania i testy, przeprowadzać szkolenia dla pracowników, dokonywać wspólnych zakupów pozwalających na uzyskanie atrakcyjniejszej ceny. Uczestnicy klastra mogą też prowadzić lobbing u władz w celu realizacji pożądanych inwestycji (np. utworzenia centrum logistycznego) lub poprawy regulacji prawnych. Efektem może być tworzenie marki regionu jako ośrodka działalności innowacyjnej.
Przykłady klastrów na świecie
Najbardziej znanym klastrem jest Dolina Krzemowa – (Silicon Valley) w Kalifornii. Kolejne dwa przykłady dotyczą Francji i Finlandii. Technopolis Oulu Linnanmaa Finlandia to klaster zaawansowanych technologii (telekomunikacja). Impulsem do działania był program PPP, który ułatwił współpracę firm i szkół. Jest to unikalny klaster obejmujący ok. 4000 ekspertów, działających w prawie 200, ściśle ze sobą współpracujących firmach. Kluczowa jest współpraca z Technical Research Center of Finland i Uniwersytetem w Oulu. Aix-Rousset we Francji (klaster mikroelektroniczny) tworzy 40 proc. produkcji mikroelektroniki w tym kraju. Obejmuje ponad 100 firm i prawie 10 tys. miejsc pracy. Stanowi centrum specjalistycznych ekspertyz, dotyczących zastosowań RFID dla całego łańcucha dostaw. Oferowane są szerokie możliwości szkoleń i kursów. Prace badawczo-rozwojowe prowadzi zespół ponad 500 pracowników.
W Polsce wiele mówi się o klastrze Dolina Lotnicza w województwie podkarpackim (PZL Świdnik, PZL Mielec, WSK Rzeszów). Wspólne inicjatywy zaowocowały ułatwieniami w procesie certyfikacji, uczestnictwem w Salonie Lotniczym w Paryżu. Inny klaster Bioprodukt skupia producentów ekologicznej żywności. Do końca marca 2008 planowane jest utworzenie pierwszego przedstawicielstwa za granicą. Uczestniczą w nim jednostki naukowe i badawcze. Producenci chcą stworzyć jeden znak towarowy, np. dla wędlin, pod którym produkty będą sprzedawane za granicą. Przykłady innych klastrów w Polsce przedstawiono w tabeli.
Ryzyko
Jak każda forma działalności także i ta niesie ze sobą pewne zagrożenia. Dotyczy to upadku branży, np. przemysłu ciężkiego na Śląsku. Co prawda w minionych dekadach nie mówiono w tym przypadku o klastrze, jednak region wykazuje cechy klastrów. Składają się na nie zasoby, lokalizacja działalności produkcyjnej, ośrodki akademickie i oświata ukształtowana pod kątem potrzeb przemysłu, tradycja, połączenia transportowe, łączące Śląsk z innymi aglomeracjami czy połączenia kolejowe z ówczesnym ZSRR.
Druga wątpliwość dotyczy określenia, co jest klastrem, a co nim nie jest. Klaster to grupa firm leżących w geograficznej bliskości. Samo zlokalizowanie w jednym regionie kilkunastu firm z danej branży to jeszcze nie klaster. Brakuje wyraźnych granic – od którego momentu zaczyna się klaster, od ilu firm uczestników, na jakim obszarze (mogą być także kraje), jaki jest charakter współpracy. Jest to często uznaniowe i subiektywne. Pojawiają się przykłady budzące pewne wątpliwości. W Rzeczpospolitej z 4 stycznia 2008 pojawiła się informacja, że 12 polskich elektrociepłowni zawiązało klaster. Do związku weszło też 10 samorządów, Warmińsko-Mazurska Agencja Rozwoju Regionalnego i Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Według zamierzeń konkurujące dotąd firmy chcą wspólnie negocjować zakupy opału, prowadzić marketing i zdobywać fundusze na rozwój. Dzięki przystąpieniu do klastra Warmińsko-Mazurskiej Agencji Rozwoju Regionalnego zyskają doradztwo przy wspólnym występowaniu o fundusze z Unii Europejskiej. Hipotetycznie spełnione są wszystkie warunki: bliskość geograficzna, udział władz i uczelni. Wątpliwości budzi cel. Realnie można liczyć jedynie na obniżenie kosztów zakupu opału i zdobycie środków unijnych. Trudno jednak zakładać, że w regionie pojawią się kolejne elektrociepłownie i będą stymulować rozwój regionu, generować nowe miejsca pracy czy promować region jako centrum elektrociepłownictwa. A właśnie rozwój regionu wydaje się kluczowym celem wspierania rozwoju klastrów.
Ostatnia wątpliwość dotycząca generalnie przyszłości klastrów, łączy się z rozwojem technologii IT. Zamówienie projektu w dowolnym miejscu na świecie nie jest dziś problemem. Granice klastrów przestają być barierą dla wiedzy. Pozyskanie know-how czy rozwój produktu nie wymagają bliskości geograficznej. Może to doprowadzić do sytuacji, gdy w kolejnych latach rola i znaczenie klastrów będą coraz mniejsze.
Mariusz Szuster
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
[1]Porter M.E., On Competition, HarvardBusinessSchool Press, 1998, s. 197.
